Kale-i Tavas Mezarlığı, Kale ilçe merkezinin dışında, Kavaklıpınar mevkiinde, Eski Kale eteklerinde yer almaktadır. Mezarlık alanı ortasından geçen Denizli – Muğla karayolu nedeniyle Doğu (Yukarı) ve Batı (Aşağı) Mezarlık olmak üzere iki ayrı parselde konumlandırılmıştır. Karayolunun genişletme çalışmaları sırasında şahidelerin kaybolabileceği nedeniyle 2015 yılı kazı programına, Kale-i Tavas Mezarlığı çalışmaları dâhil edilmiş ve Yukarı mezarlığın batı kenarı, yani Denizli-Muğla yolunun doğu kenarı boyunca çalışmalara başlanılmıştır.
Mezarlık alanı incelendiğinde, burada yer alan 3.000’den fazla mezar taşının Osmanlı Dönemi’nden olduğu tespit edilmiştir. Bu alandaki çalışmalara, mezarlıkta yer alan makilik alanların ve çalıların temizlenmesi, sonrasında mezar taşlarına envanter numaraları verilerek başlanmıştır. Numara verilen mezar taşlarının in-situ halleri fotoğraflanıp, daha sonra fotoğrafı çekilen mezar taşlarının üzerindeki alg ve liken tabakaları temizlenmiştir.
Temizlenen mezar taşlarının kitabelerinin daha doğru okunabilmesi için yüzeyleri tebeşirlenmiş, tebeşirlenen mezar taşlarının fotoğrafları tekrar çekilmiş, alanında uzman Pamukkale Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Öğretim Üyesi Doç. Dr. Yasemin Beyazıt ve diğer ekip üyeleri tarafından transkripsiyon çalışmalarına başlanılmıştır. Diğer yandan temizlenen mezar taşlarının ön cephe ve gövde yatay kesitleri çizilmiştir.
Arazide yapılan yüzey temizliği sırasında aile mezarlarının ve çerçeveli mezarların etrafı açılarak in-situ durumlarının fotoğraf çekimleri ve çizimleri yapıldıktan sonra aslına uygun olarak düzenlenen aile mezarlarının ve çerçeveli mezarların son durumları da aynı yöntemlerle kayıt altına alınmıştır. Mezarlıkta gövdesi iki ya da daha çok parçaya ayrılmış mezar taşları kırık bir şekilde arazide bulunmaktaydı. Birbirinin parçası olduğunu düşünülen mezar taşlarının konservasyonu yapılarak tümleme çalışmaları yapılmıştır.
Çalışmalar yöre halkının daha 60 yıl öncesine kadar düğünlerde kadınların başlarına giydikleri turalı fesli başlıkların ve boyunlarına taktıkları beşibiryerdelerin temsillerini, mezar taşlarına da yaptıkları görülmektedir. Güneybatı Anadolu’da sıklıkla karşımıza çıkan cami tasvirli mezar taşlarının benzerleri de Kale-i Tavas mezarlığında bulunmaktadır. İslam öncesi gelenekleri yansıtan taşların yer alması Kale-i Tavas mezarlığının belki de tarihi yazılı taşlardan çok daha öncelere XIII.-XIV. veya XV. yüzyıllara götürmektedir.
Diğer yandan bu çalışmalar yapılırken mezarlık alanında hangi mezara ait olduğu belli olmayan veya arazide bağımsız halde bulunan mezar taşlarının düzenlemesi yoluna gidilmiştir. Söz konusu şahidelere, ileride yapılacak çevre düzenleme projesi dâhilinde, ziyaret yolları eklenecek şekilde boşluklar bırakılarak belli bir düzen içerisinde, bazen baş taşı ve ayak taşı eşleşmeli; bazen de sadece baş taşı şeklinde alan içerisinde yerleştirilmişlerdir.
Yapılan transkripsiyon çalışmaları ışığında, Kale’de yaşamış ya da yaşayan birçok sülalenin tespiti ve şeceresinin çıkarılması için de önemli bir adım atılmıştır. Türk-İslâm tarihine ait bu kültürel mirasın ortaya çıkartılması, restorasyonu yapılarak korunması ve tanıtılması, Denizli’nin ve ülkemizin kültürel yapısına ışık tutması bakımından önemlidir. Mezar taşı kitabeleri bakmasını bilenler için ibretlik ifadeler içermekte ve gelip geçenlerden dua istemektedirler.
“Ziyaretinden murad bir duadır
Bu gün bana ise yarın sanadır”
“Bakub geçme ey Muhammed Ümmeti
Ölünün diriden bir Fatiha’dır minneti”